Ngoài cổ phiếu, thị trường chứng khoán còn có các công cụ tài chính khác giúp nhà đầu tư kiếm lời. Đó là Chứng khoán phái sinh – là công cụ tài chính giúp bảo vệ danh mục đầu tư nhưng sẽ không an toàn nếu nhà đầu tư F0 không đủ kiến thức. Vì vậy, trong bài viết dưới đây abcin sẽ đề cập kiến thức cho bạn về hình thức đầu tư dạng này.

Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh Việt Nam so với chứng khoán phái sinh quốc tế tuy tuổi đời ít hơn nhưng cơ bản thì cách thức hoạt động của hai thị trường đều giống nhau. Chỉ khác Chứng khoán phái sinh quốc tế thì được giao dịch trên sàn quốc tế còn Việt Nam thì được niêm yết và giao dịch trên các sàn và sở giao dịch chứng khoán trong nước.

Chứng khoán Phái sinh được hiểu là công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng xác nhận quyền và nghĩa vụ của các bên trong việc thanh toán tiền và chuyển nhượng tài sản cơ sở như trái phiếu, cổ phiếu, vàng, dầu, thực phẩm, nông sản và kim loại… Trong đó, mức giá giao dịch sẽ được xác định ở thời điểm hiện tại còn thời điểm thực hiện sẽ ở một ngày cụ thể trong tương lai.

Hay hiểu đơn giản, tại thị trường Việt Nam, sản phẩm chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư đặt cược vào khả năng “lên” hoặc “xuống” trong tương lai của tài sản cơ sở. Nếu sự thay đổi này xảy ra theo kỳ vọng của nhà đầu tư, nhà đầu tư sẽ thu được lợi nhuận.

Với cơ chế hoạt động linh hoạt như vậy, Chứng khoán phái sinh được triển khai dưới 04 loại hình chính, bao gồm:

Hợp đồng kỳ hạn (HĐKH): Thỏa thuận pháp lý giữa hai bên để mua hoặc bán một tài sản với mức giá được xác định trước vào ngày thực hiện giao dịch tại một thời điểm nhất định trong tương lai.
Hợp đồng tương lai (HĐTL): là một dạng hợp đồng kỳ hạn đã được chuẩn hóa, được niêm yết và giao dịch trên thị trường tập trung (sở giao dịch chứng khoán).
Hợp đồng quyền chọn (HĐQC): Là một thỏa thuận pháp lý trong đó một bên có quyền yêu cầu thực hiện quyền chọn và bên kia có nghĩa vụ mua hoặc bán một lượng tài sản cơ sở nhất định với mức giá đã định trước trong hợp đồng. Trong một khoảng thời gian hoặc tại một thời điểm nào đó trong tương lai.
Hợp đồng hoán đổi (HĐHĐ): Một thỏa thuận pháp lý trong đó cả hai bên tham gia giao dịch cam kết hoán đổi dòng tiền của công cụ tài chính. Với một bên là dòng tiền của công cụ tài chính và bên kia trong một khoảng thời gian nhất định.

Nhằm giúp nhà đầu tư làm quen dần với các công cụ đầu tư mới, hợp đồng tương lai được lựa chọn là sản phẩm đợt đầu tiên triển khai tại thị trường Việt Nam, bao gồm: hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30) và hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ.

Giao dịch phái sinh là gì?

Các công cụ phái sinh là các hợp đồng liên quan đến hai hoặc nhiều bên có giá trị hợp đồng dựa trên một tài sản tài chính cơ bản đã thỏa thuận (dù đó là một chỉ số hay một ký hiệu đánh dấu cụ thể). Giao dịch phái sinh có nghĩa là nhà đầu tư không giao dịch tài sản tài chính trực tiếp mà giao dịch thông qua các hợp đồng có giá trị được xác định bởi tài sản tài chính.

Trong trường hợp thông thường, nhà đầu tư sẽ trực tiếp giao dịch các công cụ cơ bản, bao gồm trái phiếu, lãi suất, cổ phiếu, tiền tệ, hàng hóa, chỉ số thị trường… trong khi giao dịch phái sinh, các công cụ là các loại hợp đồng như hợp đồng tương lai, kỳ hạn, hoán đổi và chứng quyền.

Giao dịch Chứng khoán Phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh là chứng khoán thứ cấp có giá trị được xác định dựa trên tài sản tài chính mà chúng được liên kết với nhau – chứng khoán cơ sở. Đây được coi là một hình thức đầu tư nâng cao và bao gồm hai loại sản phẩm chính:

Sản phẩm bị khóa: bao gồm hợp đồng hoán đổi, hợp đồng tương lai và hợp đồng kỳ hạn. Mẫu này ràng buộc các bên ngay từ đầu về các điều khoản đã được thỏa thuận trong thời hạn quy định trong hợp đồng.
Sản phẩm có quyền chọn cổ phiếu: Cung cấp cho người tham gia quyền nắm giữ, nhưng không bắt buộc phải mua hoặc bán.
Nhà đầu tư cần phân biệt rõ sở hữu chứng khoán phái sinh không có nghĩa là sở hữu tài sản liên kết.

Chứng khoán phái sinh là một trong ba công cụ tài chính (hai còn lại là vốn chủ sở hữu và nợ). Lần đầu tiên xuất hiện trong các giao dịch hợp đồng ô liu được xây dựng bởi nhà triết học Hy Lạp cổ đại Thales. Giao dịch chứng khoán phái sinh không giống như giao dịch chứng khoán cơ sở trên thị trường, bản chất của nó là giao dịch thương phiếu (hợp đồng).

Ưu – nhược điểm của chứng khoán phái sinh

Ưu điểm chứng khoán phái sinh

Tính thanh khoản cao

Về cơ bản, các công cụ phái sinh mang lại nhiều lợi thế hỗ trợ thanh khoản hơn so với thị trường cơ sở. đặc biệt:

• Chứng khoán phái sinh cho phép nhà đầu tư tận dụng các lợi thế về đòn bẩy.
• Giao dịch – bù trừ nhanh chóng.
• Không giới hạn việc nắm giữ cổ phiếu.
• Bên cạnh đó, nhà đầu tư cũng có thể liên tục dự đoán xu thế thị trường.

Số lượng phát hành/niêm yết

Khác với thị trường cơ sở, chứng khoán phái sinh sẽ không giới hạn về số lượng phát hành/niêm yết. Chứng khoán phái sinh cũng có giới hạn vị thế:

• Đối với nhà đầu tư chuyên nghiệp: 20.000 vị thế/tài khoản.
• Nhà đầu tư tổ chức: 10.000 vị thế.
• Nhà đầu tư cá nhân: 5.000 vị thế.

Bán khống chứng khoán

Ngoài ra, các nhà đầu tư cũng có thể bán khống chứng khoán phái sinh. Trong khi đó, thị trường chứng khoán cơ sở sẽ có giới hạn. Do chứng khoán cơ sở phụ thuộc vào tổ chức phát hành và bị cấm hoặc hạn chế tại một số thị trường.

Phòng ngừa rủi ro biến động giá

Hợp đồng tương lai được sử dụng để phòng ngừa rủi ro đối với vị thế của một tài sản cơ sở. Từ đó, nhà đầu tư có thể giảm được một số thiệt hại hoặc thua lỗ khi tài sản với vị thế cơ sở của mình trên đà biến động giá bất lợi.

Đầu cơ

Đầu cơ là một ưu điểm nổi trội của chứng khoán phái sinh. Thị trường có tính 2 chiều. Do đó, nhà đầu tư đều có thể kiếm được lợi nhuận cả khi thị trường đi lên hoặc đi xuống nếu như dự đoán đúng được xu hướng của nó.

Giao dịch linh hoạt

Cách thức giao dịch của chứng khoán phái sinh cũng tương tự như thị trường cơ sở. Tuy nhiên nó có sự linh hoạt cao hơn. Cụ thể, với tính linh hoạt, các nhà đầu tư có thể bán khống hoặc giao dịch T+0 chốt lãi/ lỗ ngay trong ngày.

Lợi thế đòn bẩy tài chính

Lợi thế đòn bẩy tài chính là công cụ được sử dụng để giúp nhà đầu tư sở hữu được nhiều cổ phiếu hơn với mức giá thấp. Đặc biệt, giao dịch chứng khoán phái sinh về lúc ban đầu yêu cầu vốn đầu tư không cao, thấp hơn rất nhiều so với việc đầu tư trong thị trường chứng khoán cơ sở. Ví dụ: Nếu bạn phải mua cổ phiếu A với giá 100$/ 1 cổ phiếu thì với đòn bẩy 1:50, bạn có thể sở hữu cổ phiếu A chỉ với 2$/ 1 cổ phiếu.

Nhược điểm chứng khoán phái sinh

Bây giờ chúng ta đã đề cập đến những lợi ích của các công cụ phái sinh, chúng ta hãy xem xét một số nhược điểm và hạn chế đáng chú ý của thị trường này.

Rủi ro trong chiến lược đầu cơ

Nếu biến động giá của tài sản cơ sở trên sàn giao dịch không khớp với dự báo ban đầu. Các khoản lỗ xảy ra vào thời điểm này và do ảnh hưởng của đòn bẩy, khoản lỗ sẽ theo tỷ lệ phần trăm của khoản đầu tư ban đầu cao hơn nhiều.

Yêu cầu ký quỹ bổ sung

Cơ chế thanh toán cho hợp đồng tương lai (sản phẩm đầu tiên trong phái sinh) là thanh toán hàng ngày. Lãi lỗ của hợp đồng tương lai được ghi nhận hàng ngày và được phản ánh cụ thể trong tài khoản ký quỹ của nhà đầu tư. Nhà đầu tư được yêu cầu ký quỹ khi số tiền trong tài khoản ký quỹ của nhà đầu tư giảm xuống dưới mức ký quỹ tối thiểu. Vì vậy, một trong những yêu cầu để tham gia hợp đồng tương lai là nhà đầu tư phải có một tình trạng tài chính nhất định. Nếu khoản ký quỹ bổ sung không được cung cấp vào thời điểm cần thiết, vị thế của nhà đầu tư có thể bị đóng, dẫn đến thua lỗ và thậm chí phá sản.

Sự khác biệt của giao dịch Chứng khoán phái sinh (HĐTL) với giao dịch cổ phiếu

	Giao dịch cổ phiếu niêm yết HNX	Giao dịch hợp đồng tương lai VN30
Mở tài khoản	Nhà đầu tư mở một tài khoản tại các công ty chứng khoán (CTCK) là thành viên giao dịch cổ phiếu của HNX.	Nhà đầu tư mở tài khoản giao dịch tại các CTCK là thành viên giao dịch CKPS và mở tài khoản ký quỹ tại các CTCK là thành viên bù trừ CKPS. Nhà đầu tư có thể sử dụng tài khoản giao dịch cổ phiếu để giao dịch CKPS trong trường hợp CTCK nơi nhà đầu tư mở tài khoản đồng thời là thành viên giao dịch CKPS. Khi đó, nhà đầu tư chỉ cần mở thêm 1 tài khoản ký quỹ tại CTCK là thành viên bù trừ được chỉ định. Nhà đầu tư vẫn có thể giao dịch chứng khoán phái sinh tại các CTCK không phải là thành viên giao dịch CKPS thông qua ủy thác đầu tư cho CTCK thực hiện các giao dịch tại thành viên giao dịch CKPS.
Ký quỹ (Margin)	Nhà đầu tư phải có đủ 100% tiền và cổ phiếu trong tài khoản trước khi giao dịch. Nhà đầu tư có thể vay ký quỹ (margin) để mua cổ phiếu. Chỉ các cổ phiếu đủ tiêu chuẩn mới được thực hiện các giao dịch ký quỹ.	Nhà đầu tư chỉ cần ký quỹ một tỉ lệ nhất định so với giá trị các hợp đồng giao dịch. Hiện tại tỉ lệ ký quỹ theo quy định của  trung tâm lưu ký chứng khoán (VSD) là 10% nhưng để phòng ngừa rủi ro, các CTCK thường  yêu cầu mức ký quỹ cao hơn, từ 13,5-15%. Ký quỹ trong giao dịch chứng khoán phái sinh là việc nhà đầu tư đặt cọc 1 khoản tiền để đảm bảo cho các giao dịch của mình.
Thời gian giao dịch	9h00-14h45	8h45-14h45
Kết cấu phiên giao dịch	Gồm 2 phiên: khớp lệnh liên tục và định kỳ đóng cửa.	Gồm 3 phiên: khớp lệnh định kỳ mở cửa, khớp lệnh liên tục, và khớp lệnh định kỳ đóng cửa.
Thời hạn sở hữu của nhà đầu tư	Không giới hạn thời gian sở hữu.	Nhà đầu tư sở hữu hợp đồng cho đến ngày đáo hạn. Ngày giao dịch cuối cùng được quy định trong mẫu hợp đồng và thông báo trên lịch giao dịch, hiện tại là ngày thứ Năm thứ ba trong tháng.
Khối lượng  phát hành	Theo quy mô vốn của các doanh nghiệp.	Không giới hạn
Khối lượng giao dịch tối thiểu	100 cổ phiếu	1 hợp đồng
Khối lượng giao dịch tối đa/lệnh	Không giới hạn	500 hợp đồng/lệnh
Khối lượng nắm giữ tối đa	Không giới hạn, trừ một số trường hợp đặc biệt hạn chế tỉ lệ nắm giữ của nhà đầu tư nước ngoài.	Giới hạn vị thế nắm giữ tối đa với nhà đầu tư cá nhân là 5.000 hợp đồng, tổ chức là 10.000 hợp đồng, nhà đầu tư chuyên nghiệp là 20.000 hợp đồng.
Đơn vị yết giá/bước giá	1.000 đồng	Tính theo điểm chỉ số cơ sở của hợp đồng. Bước giá tối thiểu của hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là 0,1 điểm chỉ số.
Biên độ dao động giá	10%. Ngày giao dịch đầu tiên của cổ phiếu niêm yết: 30%	7%
Phương thức giao dịch	Khớp lệnh và thỏa thuận	Khớp lệnh và thỏa thuận
Các loại lệnh giao dịch	ATO, ATC, LO, MAK, MOK, MTL	ATO, ATC, LO, MAK, MOK
Nguyên tắc khớp lệnh	Ưu tiên về giá và thời gian	Ưu tiên về giá và thời gian
Giá tham chiếu	Là giá đóng cửa của cổ phiếu trong phiên giao dịch liền trước. Ngày giao dịch đầu tiên: mức giá do doanh nghiệp đăng ký và HNX phê duyệt.	Là giá thanh toán cuối ngày của hợp đồng tương lai trong ngày giao dịch liền trước. Ngày giao dịch đầu tiên: là giá lý thuyết (do VSD tính toán và công bố).
Thời gian thanh toán	T+2 tiền về tài khoản. T+3 chứng khoán về tài khoản. Nhà đầu tư thanh toán tiền và cổ phiếu cho người bán qua hệ thống thanh toán bù trừ với giá trị đúng bằng giá trị khớp lệnh.	T+0 ghi nhận sở hữu vị thế  (ngay trong ngày và theo thời gian thực). T+1 tiền về tài khoản. Việc thanh toán được thực hiện vào cuối giờ giao dịch hàng ngày. Nếu tài khoản phái sinh của nhà tư lỗ ròng khiến cho số dư ký quỹ dưới mức quy định, trung tâm bù trừ sẽ gọi ký quỹ và nhà đầu tư sẽ phải thanh toán đầy đủ toàn bộ số tiền bổ sung ký quỹ vào sáng ngày giao dịch hôm sau, nếu không CTCK sẽ tiến hành đóng một phần vị thế hợp đồng của nhà đầu tư. Nếu tài khoản phái sinh của nhà đầu tư lãi ròng, tài khoản ký quỹ có số dư, nhà đầu tư sẽ được nhận toàn bộ số lãi phát sinh đó vào sáng ngày hôm sau.
Chốt lãi/lỗ	Nhà đầu tư bán cổ phiếu để thu tiền về.	Sau khi mua hoặc bán hợp đồng tương lai thì nhà đầu tư phải giao dịch đóng vị thế để chốt lãi/lỗ, nghĩa là thực hiện lệnh giao dịch ngược với giao dịch trước đó. Ví dụ: nếu trước đó nhà đầu tư bán hợp đồng tương lai chỉ số VN30 thì để đóng vị thế, nhà đầu tư sẽ phải mua lại hợp đồng tương lai cùng kỳ hạn với số lượng đúng bằng số lượng đã bán trước đó.

Kết luận

Khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh đầy mới mẻ, nhà đầu tư F0 nên chọn cho mình người đồng hành thích hợp. ABCIn tin tưởng có thể đảm nhận tốt vị trí người đồng hành này.
Hy vọng, bài viết đã mang đến cho quý độc giả những thông tin bổ ích.
Mọi thắc mắc, quý khách vui lòng đăng ký form trên trang web www.abcin.net hoặc nhắn tin đến Fanpage: ABCIn Thực Chiến Đầu Tư để được hỗ trợ. Chúc quý khách đầu tư thành công!